• ۶۲۰ نفر

نمی‌دانم کدام «شير پاک» خورده‌ای نام مرا پای «نامه‌ی ۶۲۱ نفر از ...» گذاشته است. اين اولين بار است که نام خودم را پای چنين نامه‌هايی می‌بينم. راستش را بخواهيد من از ديدن نامه‌هايی که برخی افراد سرشناس نام‌شان را پای آنها می‌گذارند، حال چه برای تسليت به بستگان عالمی عاليقدر و چه برای محکوميت چه و چه، احساس چندان خوشايندی نمی‌يابم و از اينکه کسی نيستم که جزو امضا‌کنندگان باشم بسيار شرمنده می‌شوم. حالا هم که می‌بينم اين «هيچ کس» را کسی حساب کرده‌اند بسيار شرمنده‌تر شدم. به هر حال، دوستان می‌دانند که من هرچه بخواهم و بدانم، چه گويا و چه خاموش و چه گنگ، در اينجا می‌نويسم. بنابراين لزومی ندارد که بخواهم در مطلبی با ديگران شريک شوم. اعلام انزجار من از دستگيری رامين حرکتی سياسی نبود. نظر شخصی بود.   

• روشنفکران و دانشگاهيان

تفاوتهای «روشنفکران» (intellectuals) و «دانشگاهيان» (academics) مدتهاست که ذهنم را اشغال کرده است، از دو جهت، هم برای اينکه تکليفم را با خودم روشن کنم و هم تحقيقی در اين خصوص منتشر کنم. امروز که نوشته‌ی دکتر حسين پاينده را با عنوان «تأملی درباره‌ی عنوان استاد» در شرق ‌خواندم، با خودم گفتم شايد بد نباشد که عجالةً به اين موضوع بپردازم. دکتر پاينده نکته‌ها‌ی درستی را در خصوص چگونگی ارتقای اداری استادان دانشگاه و برخورداری آنان از مزايای اين ارتقا بيان می‌کند و بعد به کار چندتن از مترجمان و محققانی می‌پردازد که با وجود شايستگی بسيار دارای مدارک دانشگاهی بالايی نيستند و عنوان می‌کند که آيا ما در دانشگاههايمان کسانی را داريم که به اندازه‌ی اين افراد توانايی در ترجمه يا تحقيق داشته باشند و برای فرهنگ عمومی و علمی و ملی کشور کاری انجام داده باشند؟ اشخاصی که او نام می‌برد، و سزاوار لقب استاد می‌شمرد، همه از غيردانشگاهيان‌اند: ابوالحسن نجفی و رضا سيدحسينی و احمد سميعی و عبدالله کوثری و مراد فرهادپور. او در اين ميان از تنها استثنايی که ياد می‌کند و دانشگاهی است، دکتر سعيد ارباب شيرانی است که به تازگی بازنشسته شده است. می‌توان به فهرست خبرگان بی‌مدرک دکتر پاينده، که سزاوار لقب استاد باشند، افراد بسيار ديگری را نيز افزود، از جمله: نجف دريابندری، مهندس حسين معصومی همدانی (که بحمدالله دکتر شد!)، داريوش آشوری، اسماعيل سعادت، محمدعلی موحد، جلال ستاری، کامران فانی، بهاء‌الدين خرمشاهی، عبدالحسين آذرنگ، مصطفی ملکيان و ... و البته هستند دانشگاهيانی نيز که بحق سزاوار استادی باشند، البته در دوران حاضر، از جمله: دکتر شفيعی کدکنی، دکتر ضياء موحد، دکتر نصرالله پورجوادی، دکتر غلامحسين ابراهيمی دينانی، دکتر کريم مجتهدی، دکتر محسن جهانگيری، دکتر عبدالکريم رشيديان، دکتر طاهره صفارزاده، دکتر آذر نفيسی و ...

• روشنفکران جاسوس

نمی‌دانم کجا بود که درباره‌ی تغيير معنای واژه‌ها در دوران سلطه‌ی فاشيسم و کمونيسم در اروپا خواندم، شايد در «افسانه‌ی دولت» کاسيرر بود، که فاشيستهای ايتاليايی و نازيهای آلمانی و کمونيستهای استالينی وقتی می‌گفتند «روشنفکر» از آن «خائن» و «جاسوس» و «دشمن مردم» را مراد می‌کردند. اما اينها تنها مشهورترين نمونه‌های کاربرد کلمه‌ی «روشنفکر» به معنای «خائن» و «جاسوس» و «دشمن مردم» نيست. مشهور است که لنين «نخبه‌روشنفکران» («اينتلجنتسيا») روس را با بدترين تعبير تحقير کرده است: «[آنان] مغز ملت نيستند، گه ملت اند». بی‌شک لنين، و نيز تروتسکی که در ابتدا در تاختن به «روشنفکران» با لنين همداستان بود و بعدها خودش از جمله‌ی همان روشنفکرانی بود که در دوره‌ی استالين بايد «نابود» می‌شدند، خود از زمره‌ی همان «نخبه‌روشنفکران»ی بودند که رهبری خلق را به دست گرفته بودند، اما چرا آنان بايد در مقام قدرت اين قدر در برابر روشنفکران مخالف کم‌تحمل می‌شدند؟ آيا اين از دهن کجی روزگار بود؟

• به احترام رامين

اين چندروز در فکرم که چه چيزی بنويسم که حقی از رامين ادا کند. من البته به معنای متداول دوستی يا رفاقتی با رامين نداشته‌ام. ارتباطهای من با او محدود بوده است به چند مصاحبه‌ی مشترک (با بی بی سی و برای بی بی سی) و يکی دو سخنرانی که برنامه‌ريزش او بوده است و مرا هم بحق يا ناحق دعوت کرده است. از جهت ديدگاه و نگرشهای فکری نيز از هر حيث با او همداستانی ندارم. اما عميقاً به او احترام می‌گذارم و دوستش دارم. چرا؟ خب، شايد درست علتش را ندانم، اما وقتی می‌کوشم توجيهی برايش بيابم اينها به ذهنم می‌رسد: هر فردی در مرتبه‌ی نخست در نخستين برخورد تأثير خودش را می‌گذارد. و من همواره در برخورد با رامين احساس خوبی داشته‌ام. اينکه من او را رامين خطاب می‌کنم برای اين نيست که بخواهم نشان دهم با او صميميت زيادی دارم. نه، او خودش در خطاب کردن ديگران با نام کوچک‌شان پيشقدم است، شايد اين هم يکی از تأثيرات فرهنگ غربی در اوست، و هرکس که برخوردی با او داشته است اين را خوب می‌داند. او برای همه‌ی کسانی که او را ديده‌اند، چه دانشجو و چه همکار، «رامين» است. همين صميميت بی‌تعارف رامين گفت و گو با او را بسيار راحت می‌کند. او مثل هر آدم ديگری عقايد خودش را دارد و با شور و شوق هم از آنها دفاع می‌کند، اما هرگز نفرت‌پراکنی و دشمن‌سازی نمی‌کند. رامين، به تعبير انگليسی «جنتلمن» تمام عيار است، حتی وقتی که تی‌شرت آستين‌کوتاه و جين می‌پوشد، و من هيچ گاه از او چيزی نشنيده‌ام که زننده و ناهنجار باشد. او از مؤدب‌ترين مردهايی است که ديده‌ام. و بالاخره، رامين آدم فاضل و پرخوانی است. من نويسندگان را بسيار دوست دارم و وقتی نوشته‌ی کسی را می‌خوانم، و از او چيزی ياد می‌گيرم، و لذتی می‌برم حتماً نويسنده‌اش را دوست دارم. کلمه‌ی «روشنفکر» می‌تواند چيزهای بسياری را برای آدم تداعی کند. اما من وقتی کلمه‌ی «روشنفکر» را می‌شنوم، يکی از کسانی که چهره‌شان به ذهنم می‌آيد «رامين جهانبگلو» است. اين چندروز با خودم فکر می‌کنم، او در چه حالی است و در کجاست؟ تصور «رنج کشيدن» او آزارم می‌دهد، چون گمان نمی‌کنم او در زندگی رنج زيادی کشيده باشد. اين رنج را بيشتر می‌کند. 

• بازی

يک خوبی که اين «روزنامه» برای من دارد اين است که بسياری از دوستانم از اين طريق از احوالم خبردار می‌شوند و ديگر کمتر نيازی به احوالپرسی مستقيم می‌يابند. خب، اين هم بد نيست، به‌ويژه آنکه مستند هم هست. اما وقتی نمی‌نويسم معنايش چيست؟: بيمارم، بی‌حوصله‌ام، مشغولم، گرفتارم، يا هزار چيز ديگری که می‌توان در اين باره حدس زد! خب، «روزنامه» بايد ثبت‌کننده‌ی همه‌ی احوالاتی باشد که آدم دارد، پس چرا برخی را می‌نويسم و برخی را نمی‌نويسم. چه چيزی در زندگی خصوصی‌ام ارزش ثبت شدن دارد و چه چيزی اين ارزش را ندارد. اصلاً، چرا اين چيزها را بايد نوشت و می‌نويسم؟ اصلاً، چرا کسی بايد مشتاق اين باشد که بداند من دارم چه می‌کنم؟ اصلاً، آيا می‌توانيد باور ‌کنيد که بسياری از چيزهايی که من در اينجا می‌نويسم راست است و واقعاً افکار يا تجربه‌های خودم است؟ دوستانی دارم که از اول هم باور نمی‌کردند که بسياری از چيزهايی که من در اينجا نوشته‌ام راست بوده باشد. بنابراين، هميشه می‌پرسند چرا اصلاً اين چيزها را می‌نويسی. چه مقصودی از اين کار داری؟ داری بازی می‌کنی؟