• «راعی» و «رعیّت»: شبانی، پیامبری، پادشاهی و به خدایی رسیدن حکومت

«راعی و رعیّت»، یکی از استعاره‌ها و سرمشق‌های شایع و رایج در اندرزنامه‌های اخلاقی ـ سیاسی و حتی شعر و نثر کهن فارسی برای بیان رابطهٔ حکومت‌کنندگان و حکومت‌شوندگان است. اما «رعیّت»، کلمه‌ای که در آثار اخلاقی ـ سیاسی کهن فارسی گاهی به معنای مَجازی برای اشاره به «زیردستان» و «فرمانبرداران»، یا به طور کلّی «اتباع» دولت، یا «رَعَایا» (“subjects”)، به کار می‌رفت/می‌رود، و گاهی به معنای حقیقی، و برای «گوسپندان»، در واقع، به معنای «چرندگان» است و با کلمهٔ «راع» و «راعی» (شبان یا چوپان) و «مرعی» یا «مرتع» («چراگاه») همریشه. از آنجا که استعارهٔ «شبان ـ گوسپند» در طی بیش از چند هزاره سرمشقی برای «رهبری» و «ولایت» دینی و عرفانی و سیاسی در جهان باستان و یکی از استعاره‌های مسلط در بیان نسبت خدا و انسان و رهبری دینی و معنوی و نیز رابطهٔ حکومت‌کنندگان و حکومت‌شوندگان و «ولایت» و سلطهٔ «پادشاه» نیز بوده است و حتی در گفتار فیلسوف آلمانی قرن بیستم مارتین هایدگر دربارهٔ نسبت انسان با هستی، با تعبیر «شبان هستی»، باز بنا به سنّت یهودی ـ مسیحی بیانی معنوی یافته است، و مفهوم «قتل شبان» و «شبان گمشده» در مقام جنایت دموکراسی یا مردم‌سالاری در حق خدای پدر یا خویشاوندی در گفتار مارکس‌گرایان فرانسوی، کسانی همچون بنی لوی (که از مائو به موسی (ع) و دین پدری بازگشت) و ژاک رانسییِر، نیز باز مورد توجه قرار گرفته است، نخست، می‌کوشم تفاوت نگرش یهودی ـ مسیحی و قرآنی را در این خصوص متمایز کنم و معلوم کنم که چرا قرآن یهودیان (و نه مسلمانان) را از به کار بردن تعبیر «راعِنا» در خطاب به پیامبر (ص) بازمی‌دارد و آن‌گاه به چرایی رواج این مفهوم، از راه حدیث «کُلُّکم راع و کُلُّکم مسؤول»، در دورهٔ اسلامی و مفسّران بعدی آن در دورهٔ معاصر، مرتضی مطهری و محمد باقر صدر، و دیگر نویسندگان دانشگاهی بپردازم و بعد با نقد افلاطون و فوکو از رابطهٔ شبان ـ گوسپند یا «نظام شبانی» در مقام سرمشقی برای «رهبری سیاسی» و «رهبری دینی» و نیز بحث ژاک رانسییِر از «مردم‌سالاری» در مقام «قتل خدای پدر» یا «شبان گمشده» این گفتار را به پایان ببرم.

واژگان کلیدی: راع، راعی، شبان، رعیّت، رَعَایا، چرندگان، گوسپندان، شاه، پیامبر، یهود،  تورات، انجیل، قرآن، راعِنا، مطهری، افلاطون، سقراط، تراسوماخوس، فوکو، شبان گمشده، رانسییِر، عقلانیت، ولایت، قدرت، رهبری، سیاست، کشورداری

متن کامل مقاله را می‌توانید از کانال تلگرام  من  fallosafahmshk@  یا academia.edu بردارید. 

• عقل و منطق «اسلامی»!؟

در خبرها آمده بود که یکی از نمایندگان «مجلس شورای اسلامی» (چه خوب که «ملی» نیست! همان به که «اسلامی» باشد!) در خصوص پیشنهاد «تروریست» نامیده شدن «سپاه پاسداران» از سوی «مجلس نمایندگان اتحادیهٔ اروپا» تهدید کرده بود که اگر  «اتحادیهٔ اروپا» چنین کند ما هم «تنگهٔ هرمز» را خواهیم بست! به این «برادر اسلامی و سپاهی» باید گفت که ای بزرگوار! حق آن بود که پیش از آنکه چنین سخنی بگویی لختی می‌اندیشیدی و با خود می‌گفتی: ۱) «اگر کسی مرا چاقوکش و چماقدار نامید» و من «با چاقو و چماق به او حمله بردم و بر سر و رویش کوفتم که من چاقوکش و چماقدار نیستم!»، آیا این خود گواهی استوار بر آن نیست که من «چاقوکش و چماقدار هستم!؟»، ۲) «اگر کسی مرا بددهن و بی‌تربیت نامید و من نیز او را به باد ناسزاهایی درشت‌ گرفتم، آیا این خود گواهی استوار بر آن نیست که من چنین هستم!؟» ۳) «اگر کسی مرا ”دیکتاتور“ و ”ستمگر“ نامید و  من او را به زندان افکندم و اموالش را مصادره کردم و از کار بیکار کردم و به بند انداختم و شکنجه کردم و تجاوز کردم و زدم و کشتم و  ...»، آیا این گواهی استوار بر آن نیست که من چنین هستم!؟ ۴) «اگر کسی مرا ”باج‌گیر“ و ”گروگان‌گیر“ نامید و  من خانوادهٔ او را به گروگان گرفتم و تقاضای باج کردم، آیا این گواهی استوار بر آن نیست که من چنین هستم!؟ ۵) «اگر کسی مرا ناقض ”حقوق بین‌الملل“ نامید و  من به «سفارتخانهٔ» کشور او حمله بردم و آن را ویران کردم یا کارکنان آن را به گروگان گرفتم»، آیا این گواهی استوار بر آن نیست که من چنین هستم!؟ آری، مثال‌ها بی‌شمار است. آنچه دربارهٔ ما گویند از  «دو» بیرون نیست: ۱) یا «راست» است ۲) یا «دروغ». ۱) اگر «راست» است که چرا آنها را «دروغ» می‌نامیم و آن‌گاه خود به دست خود و به کردار خود به «اثبات راستی» آن یاری می‌کنیم!؟، ۲) اگر «دروغ» است که چرا بیهوده خشم می‌گیریم و باز به دست خود و به کردار خود به «اثبات» آن دروغ یاری می‌کنیم!؟ اگر کسی را حساب «پاک» باشد از آنچه دیگران گویند «باک» نیست. شکیبایی می‌ورزد تا راستی بر همگان آشکار شود. با وحشت‌‌آفرینی و تهدید و داغ و درفش و زدن و کوفتن و کشتن هیچ حقیقتی نه «حقیقت» می‌شود، نه «اثبات»! تنها یک چیز «اثبات» می‌شود: «دروغ» بودن همهٔ ادعاهای گزاف و بیهوده.   

• مستبد از کدام «علم» می‌ترسد؟

متن کواکبی ارزش آن را دارد که بریده‌هایی از آن را تکرار و بر آنها تآکید کنیم. مستبد از کدام «علم» می‌ترسد؟ پرسشی شایسته و بجاست. کواکبی پاسخ می‌دهد: 

بلی علمی که بندهای مستبد از آن همی لرزد، علوم زندگانی می‌باشد، مانند: حکمت نظری، فلسفهٔ عقلی [کذا، عملی؟]، حقوق امم، سیاست مدنی، تاریخ مفصل، خطابه ادبیه و غیر اینها از علومی که ابرهای جهل را بردَرَد و آفتاب درخشان طالع نماید، تا سرها از حرارت بسوزد ... و به‌طور اجمال مذکور می‌شود: که مستبد را ترس و بیم از هیچ‌یک از علوم نیست، بلکه ترس او از علمی است که عقل‌ها را وسعت دهد و مردمان را آگاه سازد که انسان چیست و حقوق او کدام است؟ و آیا او مغبون است؟ و طلبیدن چگونه؟ و دریافتن چگونه؟ و حفظ چسان باشد؟ مستبد عاشق خیانت است، و دانشمندان ملامتگران اویند. 

مستبد دزد و فریبنده است، و دانشمندان آگاهاننده و حذردهنده می‌باشند. مستبد را کارها و مصلحت‌ها باشد که جز دانشمندان کسی آنها را ناچیز نکند.  

مستبد، همچنان‌که علم را به جهت نتایج و ثمراتش دشمن است، خود علم را نیز بنفسه دشمن دارد. چه علم را سلطنتی قوی‌تر از همهٔ سلطنت‌ها می‌باشد، و ناچار هر زمان که مستبد را نظر بر کسی افتد که در علم از او برتر است، نفس خودش در نظر خوار آید و از این رو مستبد نخواهد که دیدار دانشمند باهوش بیند. و چون مجبوراً به دانشمندی از قبیل طبیب یا مهندس محتاج گردد، کسی را از ایشان که کوچک نفس و متملق باشد اختیار کند. و ابن خلدون سخن خویش بر همین قاعده بنانهاده که گفته: «تملق‌گویان فیروزی یافتند». بلکه این طبیعت در تمامی متکبران موجود است و از این جهت بر هر بیچارهٔ گمنام که امید خیر و شرّی در او نباشد ثنا و سپاس نماید. پس از آنچه ذکر شد، نتیجه حاصل شود که میان استبداد و علم جنگ دائمی و زد و خورد مستمر برپای است ــــ دانشمندان سعی در انتشار علم همی‌کنند و مستبدان در خاموش ساختن آن همی‌کوشند و این دو طرف همیشه عوام را در کشاکش دارند.  

 آیا عوام کیانند؟ ــــ عوام هم آنانند که چون نادان باشند بترس اندرشوند، و چون بترسند تسلیم شوند. و هم ایشانند که چون دانا باشند سخن گویند ـــ و چون سخن گویند کار کنند.  

عوام، قوت مستبد و اسباب روزی او باشند. با خود ایشان برایشان حمله نماید. و بدیشان بر غیر ایشان تطاول جوید. چون اسیرشان کند، از شوکت او خرّم شوند. و چون اموال‌شان غصب نماید، او را بر باقی گذاشتن جان‌شان ستایش کنند. و چون خوارشان سازد، بلندی‌ شأن او را بستایند. و [چون] بعضی از ایشان را بر بعضی دیگر برانگیزد، آن بیچارگان به سیاست او افتخار نمایند. و چون با اموال ایشان انفاق به اسراف نماید، گویند: زهی مردی است کریم. و چون ایشان را به قتل رساند و مُثله نکند، گویند: شخصی است رحیم. و هرگاه ایشان را به خطر موت راند، از بیم تازیانهٔ ادب، او را اطاعت کنند و اگر بعضی غیرتمندان ایشان در مقام انتقام برآیند و بر او کینه جویند، دیگران با ایشان مانند ستمکاران جنگ و مقاتله نمایند.  

 و حاصل کلام، آن‌که: عوام به سبب ترسی که از جهل ناشی شود، خویش را به دست خود سر بُرند. 

پی‌نوشت: ویراست الکترونیکی این متن سرشار از غلط‌های حروف‌چینی بود. متن را با تصحیح صادق سجادی و اندکی دستکاری و افزایش از خودم اصلاح کردم.    

عبدالرحمن کواکبی، طبایع الاستبداد، ترجمهٔ عبدالحسین قاجار، به کوشش سید صادق سجادی، نشر تاریخ ایران، بهار ۱۳۶۴، ص ۴۵-۳۹.  

طبایع الاستبداد و مصارع الاستبعاد، ترجمهٔ فارسی: طبایع الاستبداد، یا، سرشت‌های خودکامگی، ترجمهٔ عبدالحسین میرزا قاجار، نقد و تصحیح محمدجواد صاحبی، حوزهٔ علمیهٔ قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۸، ص ۳۴-۳۲، نسخهٔ الکترونیکی، انتشار: مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیهٔ اصفهان.   

سه‌شنبه، ۲۷ دی، ۱۴۰۱

• کواکبی و «علم زندگانی»: علم عقلی/انسانی غربی درمانی برای استبداد شرقی

امروز اگر کسانی همچون سید جمال‌الدین اسدآبادی/افغانی و محمد عبده و عبدالرحمن کواکبی (۱۸۵۴-۱۹۰۲) سر از خاک بر می‌داشتند و به اوضاع جهان اسلام می‌نگریستند، بی‌شک، از اینکه می‌دیدند چگونه ثمرهٔ مجاهدات آنان در مبارزه با «استبداد سلطانی» نه تنها ناکام شده است بلکه جهان اسلام از «استبداد سلطانی» گامی فراتر رفته و به «استبداد دینی/آخوندی»، یا دقیق‌تر، «فاشیسم اسلامی/آخوندی» رسیده است، انگشت حیرت به دندان می‌گزیدند. به‌راستی که رهاورد روشنفکران در غرب درس خوانده‌ای همچون اقبال لاهوری و احمد فردید و مهدی بازرگان و سید حسین نصر و داریوش شایگان و علی شریعتی، با همهٔ تفاوت‌هایشان، از غرب چه معجونی بود که اکنون حتی بقایای جسمانی تمدن اسلامی در خاورمیانه با این خطر رویاروی است که به‌طور جسمانی نیز از پهنهٔ خاک محو شود و آنچه مغول و حتی استعمار نیز نتوانست اکنون به دست باکفایت و ویرانگر اسلامگرایان بی‌خرد و بی‌فرهنگ و غرب‌ستیز و عمامه‌داران خیانتکار و جنابتکار و اراذل و اوباش مسلح و بی‌شرم و بی همه‌چیز آنان روی در نقاب خاک کشد. به‌راستی، آیا نخستین «منورالفکران» جامعه‌های اسلامی قرن نوزدهم که به انقلاب کبیر فرانسه و «منورالفکران» نزدیک‌تربودند در در انداختن انقلاب مشروطه و رشد علم و فرهنگ وارزش‌های جدید آزادی و حقوق انسانی موفق‌تر نبودند تا وارثان بعدی آنان که «روشنفکران» درس‌خوانده‌ای در غرب و به‌ویژه فرانسه و آلمان بودند!؟ ــــ «منورالفکر» (“the enlightened”) و «روشنگر» (“enlightener”) را نباید با «روشنفکر» (”the intellctual“) اشتباه کرد، هرچند «روشنفکر» فارسی‌شدهٔ همان «منورالفکر» است. «منورالفکر» برآمده از «جنبش روشنگری/منورالفکری» فلسفی قرن هجدهم در فرانسه و انگلیس و آلمان است و «روشنفکر» برآمده از جنبش ادبی اواخر قرن نوزدهم تا پایان قرن بیستم در فرانسه.

• استیصال (!؟): یعنی چه؟

این روزها یکی از کلماتی که در این فضای ناجسمانی زیاد می‌بینم و می‌خوانم کلمهٔ عربی «استیصال» است که ظاهراً مقصود گویندگان و نویسندگان ار این کلمه «عجز» یا «ناتوانی» و «درماندگی» و «بیچارگی» و «واماندگی» یا «پریشانی» و «سرگشتگی» و «ناچاری» است. اما این کلمه چنان‌که در زیر نشان خواهم داد چنین معنایی را در عربی و فارسی ندارد و این معنا از کاربردهای تکراری روزنامه‌نگاران و کوشندگان و تحلیل‌گران رادیو و تلویزیون است که معمولاً دانش زبانی و ادبی چندانی ندارند و بیش‌تر از روی نادانی و تقلید، نه دانسته و بایسته، کلمات و واژگان را به کار می‌گیرند و به‌ویژه دوست دارند از کلمات قُلنبه و سُلنبه و پُرطُمطُراق استفاده کنند تا شاید چیزی گفته باشند که «علما» را نیز خوشاید! باری، به کارگیری کلمات قلنبه وسلنبه نه نشانهٔ فهم است و نه دانش. بنابراین بهتر است پیش از اینکه کلمه‌ای را به تقلید از دیگران به کار ببریم، نگاهی به فرهنگ‌های لغت بیندازیم تا ببینیم معنای کهن و معمول آن چیست و اگر می‌خواهیم معنایی نو به آن ببخشیم ببینیم که آیا به‌راتسی در زبان فارسی کلمه‌ای برابر آن نیست که ناگزیر از چنین کاری باشیم؟